Η απόπειρα μιας ομαλής μετάβασης, από τον βυζαντινό ελληνισμό στον νεώτερο, η πρώτη ελληνική «Αναγέννηση», την οποία περιέγραψα στο «1204», θα συνθλιβεί κάτω από τη συντονισμένη πίεση Ανατολής και Δύσης. Ο νεώτερος ελληνισμός θα ζήσει, από το 1204 έως το 1922, υπόδουλος και η διαμόρφωση του έθνους μας θα μεταβληθεί έτσι σε συγκρότηση δια της αντιστάσεως.

Εντούτοις, κατά την περίοδο 1700-1922, ο ελληνισμός γνωρίζει μια νέα Αναγέννηση και «Η δυναμική της παλιγγενεσίας», διατρέχει την οικονομική, κοινωνική, πολιτική και εκκλησιαστική ιστορία του, από την Άλωση έως την Επανάσταση. Διονύσιος Φιλόσοφος και Κύριλλος Λούκαρις, Ρήγας Βελεστινλής και Αλέξανδρος Υψηλάντης, Καποδίστριας και Σκουφάς, Κολοκοτρώνης και Μαυροκορδάτος, ένα παλίμψηστο που θα διαμορφώσει το πρόσωπό μας, πολυεδρικό και… ανολοκλήρωτο.

Ο Γ΄ τόμος, ο «Φωτισμός», θα εξετάσει τα πνευματικά φαινόμενα και τις ιδεολογικές αντιθέσεις: ο διαφωτισμός του «γένους», η ποίηση, από το δημοτικό τραγούδι έως τον Σολωμό· η φιλοσοφία· οι γλωσσικές αντιπαραθέσεις· η επαναστατική ιδεολογία. Τέλος, ο Δ΄ τόμος, η «Μεγάλη Ιδέα» –μια εθνικοαπελευθερωτική περίοδος, που διαρκεί από το 1821 έως το 1922–, θα επικεντρωθεί στις απόπειρες για πολιτειακή ανασυγκρότηση του συνόλου «ιστορικού χώρου» του υστεροβυζαντινού ελληνισμού.

Ἡ ἐπανάστασις ἡ ἐδικὴ μας δὲν ὁμοιάζει μὲ καμμιὰν ἀπ’ ὅσαις γίνονται τὴν σήμερον εἰς τὴν Εὐρώπην. Τῆς Εὐρώπης αἱ ἐπαναστάσεις ἐναντίον τῶν διοικήσεών των εἶναι ἐμφύλιος πόλεμος. Ὁ ἐδικὸς μας πόλεμος ἦτο ὁ πλέον δίκαιος, ἦτον ἔθνος μὲ ἄλλο ἔθνος… Μιὰν φοράν, ὅταν ἐπήραμεν τὸ Ναύπλιον, ἦλθεν ὁ Ἅμιλτον νὰ μὲ ἰδῇ· μοῦ εἶπε ὅτι: πρέπει οἱ Ἕλληνες νὰ ζητήσουν συμβιβασμόν, καὶ ἡ Ἀγγλία νὰ μεσιτεύσῃ· ἐγὼ τοῦ ἀπεκρίθηκα, ὅτι αὐτὸ δὲν γίνεται ποτέ, ἐλευθερία ἢ θάνατος· ἐμεῖς, καπιτὰν Ἅμιλτον, ποτὲ συμβιβασμὸν δὲν ἐκάμαμε μὲ τοὺς Τούρκους· ἄλλους ἔκοψε, ἄλλους ἐσκλάβωσε μὲ τὸ σπαθὶ καὶ ἄλλοι, καθὼς ἐμεῖς, ἐζούσαμεν ἐλεύθεροι ἀπὸ γεννεὰ εἰς γεννεά· ὁ Βασιλεύς μας ἐσκοτώθη, καμμίαν συνθήκη δὲν ἔκαμε, ἡ φρουρὰ του εἶχε παντοτινὸν πόλεμον μὲ τοὺς Τούρκους καὶ δύο φρούρια ἦτον πάντοτε ἀνυπότακτα· –μὲ εἶπε, ποία εἶναι ἡ βασιλικὴ φρουρὰ του, ποῖα εἶναι τὰ φρούρια; – ἡ φρουρὰ τοῦ Βασιλέως μας εἶναι οἱ λεγόμενοι Κλέφται, τὰ φρούρια ἡ Μάνη καὶ τὸ Σοῦλι καὶ τὰ βουνά· ἔτζι δὲν μὲ ὡμίλησε πλέον.

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Διήγησις Συμβάντων της ελληνικής φυλής

(Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)